2011 оны эхний есөн сарын байдлаар манай улс 28 сая литр согтууруулах ундаа үйлдвэрлэсэн гэсэн статистик байна. Үүнийг эх орны маань үндэсний 118 үйлдвэр үйлдвэрлэж "найман нэр"-ийн дэлгүүрээр, баараар дамжуулан ард түмэндээ хүргүүлжээ. Зөвхөн Улаанбаатар хотод гэхэд архи, пиво түгээдэг обьект 4800 бий. Уг нь 2000-аас цөөнгүй  хүн ам тутамд архи зарах нэг зөвшөөрөл өгөх тогтоолтой. Тэр нь аль хэдийнэ хэмжээнээсээ хэтэрсэн ба архины үйлдвэрлэл, хэрэглээ сүүлийн жилүүдэд дунджаар 10 хувийн өсөлттэй явна. Тэгээд байхад зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ нэхэгдээд л байна. Товчхондоо бол бид ланжгар уудаг болжээ. Одооны айл дунджаар таван ам бүлтэй гэж тооцоход тэднийд албан ёсоор 100 шил архи ногдох ба цаана нь "найрка", нэрмэлийн архи, "хар нүдэн" айраг энэ тэр бол бүртгэгдээгүй.



Эрхбиш өлгийтэй хүүхэд нь хараахан амсаагүй, сургуулийн насныхан нь арай бага уудаг байх гэхээр тэр их архийг хэн гудардаг байж таарахав. Үерлэх лугаа энэ их архи согтууруулах ундааг өдөр болгон, сар бүр, жилийн турш даван туулж гараад ирж буй амьд организмыг хүн гэж хэлэхэд ч хэцүү. Шал согтуу, ухаан мэдрэлгүй, орилж чарласан амьтдаар дүүрсэн орчинг ард түмэн гэж итгээд тэдэнд хандаж үг хэлж, юм бичих нь явд­лын гарз. Багашаархан цайллаган дээр очоод "цайллага" эхлээд 15 минутын дараа "хундаганы үг" хэлэ­хэд түүнийг сонсож байгаа шинж­тэй хүн бараг байхгүй болчих­сон байдаг. Үргэлжийн ийм ба­лайрал­­тай, дэн дунтай нийгэмлэг нь лав л ард түмэн биш дэг. Тэд маргааш нь дахиад л ууна. Нөгөө­дөр ч ялгаа­гүй. Уух уухдаа бүр тасарч согт­толоо ууцгаана.

Өнөөдөр Монгол Улсад Мон­голын ард түмэн гэж байхгүй бол­чихлоо. Одоо яана аа. Ёс бус үйлдлүүд дандаа согтуугаар нь далимдуулж, эсвэл согтуудаа хийгд­сэн байдаг. 28 сая литр ба түүнээс ихийг уучихаад дахиад нэхээд байгаа 2.7 сая нөхдүүдэд  эрүүл яваа өдрүүд тун цөөхөн оногдоод байна. Тиймдээ ч гэмт хэрэг, аллага, хүчирхийлэл ийм төрлийн үйлдвэрлэл ажиллаж байгаа мэт тасралтгүй хөвөрсөөр байх бөлгөө. Архи өдөрт таваас доошгүй хүний амийг тогтмол авч оддог болсоор удлаа. Хэрэв ийм мангас хаа нэгтээ гараад ирсэн бол яаж шуугиж, онц байдал зарлан, авлан дарж авч байгаа бол. Гэтэл архинаас болж гэнээ гэхээр санаа амарч "тийм бол ч яахав" гэтлээ дасан зохицжээ. Шинжлэх ухаан технологи өндөр хөгжсөн, мэдээ­лэл бүр шуурхай олон талт болчих­сон энэ цаг үед иймхэн юмыг мэд­дэг­гүй мал уу гэмээр тэнэг тэнэг гэмт хэргүүд шил дараалан гарсаар байгааг уншсан байх. Хөгжил дэв­шил, боловсрол, боломжийн амьд­рал, хэрсүү ухаан хичнээн байгаад ч согтсон тэр өдөр, тэр хоромд энэ нь тус болж чаддаггүй. Түрүүхэн зүв зүгээр тохь тух болсон нөхөр эргээд ороод ирэхийн хооронд төрөл арилжиж галзуурсан чоно шиг юм болчихсон байдаг.  Бие нүүр царай нь хэвээр атлаа согтохоороо шал өөр бүр хамгийн адгийн новш болчихдогийг нийгмийн бүх дав­харгаас харж болно. Баян ядуу ялгаагүй архи л уудаг бол түүнийг хүн гэж итгэж найдаад нэмэргүй.

Уржнан болсон нэгэн наргиан­тай явдлыг хөдөөний анд маань хэлж билээ. Ерөөс баригдахгүй байсан малын хулгайч шөнө айлын хоттой хониноос нэгийг авах нь авсан байгаа юм. Тэгсэн мань эр согтуудаа ажлаа хийчихэж. Нөгөө хулгайлсан хонио хүзүүгээр нь тас тэврээд  тас үсрээд унтчих­сан байсныг өглөө нь малчин ирээд  дуудаж сэрээсэн байгаа юм. Эрүү­гийн практикт хулгайч хулгайлсан юмаа үрэн таран хийж түүгээрээ архидаж, зугаа цэнгэл хөөдөг. Гэтэл одоо хулгай хийлтгүйгээр архи нь элбэг дэлбэг болсны хар­гайгаар ийн паакталсан аж. Архи ба архины мөнгө олох гэж есөн ши­дийн юм сэтгэх зовлонгоос "бөбө"-чид хүртэл ангижирчээ. Тэгэхэд эрүүл саруул хэсэг нь талхны мөнгөө олох гэж яаж зүдэрч байна.

Төр засгаас архидалттай тэмцэх гэж янз бүрээр оролдсоор ирсэн. Гэвч тэр зүгийн санаачилгыг эрүүл согтуугүй бүгд толгой дохин дэмжчихээд ачир дээрээ наргиа онигоо болгон маазруулж завх­руулдаг. Ерөнхийлөгч сүү аягалж уриалж үзлээ. Энэ нь хууль биш болохоор ууж идэх нь сайн дурын асуудал гээд  зарим нь адарч, бусад нь нүднээс далдуур доог тохуу хийцгээдэг. Архидалтын эсрэг хуулийн хүрээнд хийж буй ажил гэвэл Х.Баттулга гишүүний "Архи тамхи үйлдвэрлэгчдийг сонгуульд нэр үл дэвшүүлэх" тухай, Д.Кёкү­шюүзан Батбаярын "Мөд согто­хоор­гүй сулавтар архи үйлдвэр­лэх" тухай төслүүд явна. Ядсан л аргууд юм даа. Бүрмөсөн уухаа больчих гэж хэлж хэн ч чаддаггүй. Орос, Монгол хоёрт архийг тас хорих тусам архи үйлдвэрлэгч, архичин хоёрын арга төдий чинээ нарийсч  хорьсноосоо эсэн юм болно гэж аль диван галавт хэлдэг байсныг л улиглах байх. Хуучин цагийн архичид  эмнэлгийн спирт, үнэртэй ус, бараашиг, самгоон гээд янз бүрийн юм уудаг байсаан байсан. Адаглаад л хөдөөнийхөн тогоо нэрээд яаж ч болдоггүй. Архидалт нь үнэхээр тийм хүн төрөлхтөнд дийлдэшгүй босоо ороолон юм уу?, хаа сайгүй л ууцгааж байна уу? гээд нээлттэй болсон дэлхийгээр бүгдээрээ л яваад үзэцгээлээ. Гэтэл Орос, Мон­гол хоёр шиг алхам тутамд гуйвж дайвсан согтуу царайг  гадаад ертөнцөд олж харсангүй.

Мусульман шашинтай улс орнууд гэхэд архи уух, үйлдвэр­лэхийг зүгээр шууд л хориглосон хуультай. Тэр хууль нь хэрэгжихээр барахгүй бусад хуулийг хэрэгжүү­лэх үндсэн нөхцөл бүрдэж байна. Яагаад гэвэл ард түмэн нь мөнхийн согтуу биш учраас гэмт хэрэг үйлдэгдэх шалтаг гардаггүй.

Тэгэхээр архины үйлдвэрийг хаагаад, согтууруулах ундаа зарахаа болиод, согтуу яваа хүнд эрүүгийн хэрэг үүсгэх, давтан согтуурвал бүх насаар нь гэрийн хорионд суулгах ял оноодог бол­гохоос өөр хувилбар байхгүй бол­жээ. Нэгэнт тийм хууль батлагдвал улаан цайм эсэргүүцэх улайрчих­сан архичин эхний удаа гарахгүй. Яваандаа харин хууль завхруулах гэж нэлээн үзэх байх. Энд тэнд далд бизнес мэдээж сэргэнэ. Гэх­дээ л согтуу хүн содон харагдаад  баригдахгүй өөр хаачих юм. Ямар орондоо ороод хөнжлөө толгой дээгүүрээ нөмрөөд уултай нь биш. Ер нь төр ба төрийн хууль цааз иргэнээ дийлдэг цаг ирсэн нь түрүү­чээсээ мэдрэгдээд байх боллоо. Хууль зөрчихөд үйлийн үр нь хойт төрөлдөө биш хойтонгоос хэт­рэлгүй гүйцээд ирдэг нийгэм айсуй. Цагаа тулбал нэг муу архичинг байтугай Энхбаярыг хүртэл хөлийг нь гозгонуулаад ачаад явчихаж чадаж байна шүү. Дүрэмгүйгээр сагс тоглоцгоодог байсан бурангуй үе ард хоцорчээ. Одоо чинь техник хөгжсөн, мэдээллийн сүлжээнд улам хамрагдсан, ядаж л хаа сайгүй камер асаалттай, хяналт тавихыг хүсвэл боломжтой болсон.

Дандаа ч бүх юм муу биш шүү. Ерөөсөө архи уудаггүй, хар тамхи татдаггүй тийм залуус гадуур зөн­дөө байдаг юм билээ. Хуучин коммунист нийгмийн үед бодит амьдрал дээр үнэндээ уухгүй л бол хүн биш болчих гээд их хэцүү байлаа. Тэгээд ч тэр үед ёс сур­тахууны хувьд адгийн шаарууд архи уулгүй хоцорч матаасаар амьдарч амиа зогоодог байв. Зохиолчид, дуу­чид, инженерүүд сайн хүн болох гээд, хүний хайлан гэгдэхийн тулд үй олноороо архинд орцгоодог байлаа. Хожим олон түмэнд зөвхөн "Манай хэн уг нь агуу авьяастай, даанч түүнийг үнэлээ­гүйгээс болж..." гэж хэлүүлэхийн тулд ууц­гаасан. Яс үнэндээ архинд донтсон бүх "одод"-ын дотроос Нобелийн шагналд дөхөж очсон нь хэн бай­сан юм бол доо чааваас. Дотоод­доо бол "гавьяат, ардын" нь бишгүй л байх. Хамгийн хорлонтой нь өчүүхэн нэрд гармагцаа мөрөө­рөө яваа бусдыг архинд уруу та­таж, улс орныг бүхэлд нь архинд живүүлэ­хэд тэд ихээхэн нөлөөл­сөн дөө. Энгэр дээрээ ч юмуу малгай дээрээ тэмдэг зүүсэн нөхөр това­рищ албан байгууллага, аймаг су­манд ирлээ л бол тэр хавь орчин нэл­дээ балайраад эхэлж байгаа биз.    

Цаг хугацааны дараа олон зүйл эсрэгээр эргэх юм даа. Ардчилсан нийгэмд уудаггүй нь амжилтын оройд хүрч, уусан нь тэндээ ч биш тээр доошоо шидэгддэг болжээ. Одоо энэ муу архинаас, үргэлжийн согтуурлаас салчихвал манай ард  түмэн ямар сайхан аз жаргалтай амьдрах бол. Хаашаа л харна эв эрүүл, ажил хөдөлмөр хийсэн, инээж гэрэлтсэн хүмүүс.