Дэлхийн эдийн засгийн нэгээ­хэн хүндрэлийн үе л дээ. Эрх баригч Английн Хөдөлмөрийн намынхан улс орныг төдийгүй дэлхийг түгшээж байгаа энэ асууд­лаас хэрхэн гарах талаар хэлэл­цүүлэг явуулж. Тэр үед Ерөнхий сайд асан Тони Блэйр "Эдийн засгийн хямрал ч яахав. Үүнээс хэцүүтэй нь лидерийн хямрал болоод байна" гэсэн гэдэг. Түүний­хээр лидергүйдэл нүүрлэж, салбар салбараа зохицуулаад аваад явах толгой ховордож, эдийн засгийн уналт гаарчээ. Зөв онош. Дэлхийн улстөрч тэрбээр дэлхийд лиде­рийн залгамжлал тасалдсанд зовнисноо ийн илэрхийлжээ.

Хүн төрөлхтөнд уур амьсгалын өөрчлөлт, уул уурхайн олборлолт, хүнсний хомсдлоос эхлээд нийтлэг эрх ашигт ноцсон асуудлууд зөндөө. Харин энэ бүгдэд нь зүг чиг болж түүчээлэн дагуулах лидер алга болжээ.

Дэлхий, түүний нэгж улс орны хэмжээнд ч лидерээр гачигдсаныг нэрлэж байна. Германыг гэхэд хэдийнэ лидерийн хямралтанд тооцжээ. Бод л доо. Ангела Меркель канцеллор болж, саяхан гэхэд ердөө сарын өмнө вьетнам гаралтай залуу дэд канцеллороор сонгогдлоо. Манайхны төлөг гэлцдэг вьетнам шүү дээ. Гэтэл германчууд үндэстнээ эрхэмлэн дээдэлдэг үзлээр ямар улсууд билээ. Палестины газар нутагт оршин суудаг байсан хоёр, гуравхан омгийн жүүдүүд дэлхий­гээр нэг тарж, хөрөнгө мөнгөтэй болж аваад Германы эдийн засгийг гартаа атгах нь гэсэн эсэргүүцэл, эгдүүцэл сүүлдээ ямар аймшигтай хядлагад хүргэснийг бид мэднэ. Германчууд бол ийм л үндэстэн байсан. Яах аргагүй он цагийнхаа лидер бай­сан Адольф Гитлерийн еврей үндэстэнд хандсан хандлага, харгис­лалыг зөвтгөхийн аргагүй. Оюун санааны лидер Жавхарлал Неру "Аливаа омголон, онгироо үндэстэн үргэлж мөнхөд шаналж явах учиртай" гээд үргэлж Йерус­лимийг мөрөөдсөн ийм нэгэн үндэс­тэн орон гэр ч үгүй дэлхийгээр зовж явах юм даа хэмээн 1933 онд бичсэн номондоо дурдсан байдаг билээ. Олныг нуршиж, төөрөөд яахав. Ямартай ч дэлхийн их гүрэн Герман лидерийн хомсдолд орсон нь Ангела Меркель (жендэрийн тэгш байдлыг хангасан гэдгээрээ биш шүү) гэдэг канцеллортой болж, орлогчоор нь вьетнам хүн сонгосноор батлагдаж байна.

АНУ ч гэсэн цэвэр лидерийн удирдлага, лидерт итгэх итгэл үнэмшлээр урагшилж ирсэн орон. Ерөнхийлөгчийн засаглал нь ч иймийг илүү хурцаар шаарддаг. Гэхдээ 2007 онд Барак Обамаг нэр дэвших тухайгаа зарлахад Ерөн­хийлөгчөөр сонгогдоно гэж итгэсэн хүмүүс цөөхөн. Богино хугацаанд хамгийн их мөнгө босгочихоод байхад нь ч шүү. Барак Обама гайхалтай лидер байж болно. Гэхдээ индиануудыг мулгуу халта­рууд гэж бодож ирсэн, харуудыг цагаан арьстантай нэг ангид хамт суралцаж нэг автобусанд суух ч эрхгүй байлгаж ирсэн, домогт дууч Майкл Жексоныг хүртэл арьсны өнгөө солиход хүргэсэн Америкт тэрхүү ханыг нэвтэлж зөвшөө­рөгдөнө гэдэг ямар ч лидерт хэцүү. Үүнийг манлайллаас бус лидер­гүйд­лээс гэж тайлбарлавал илүү үнэмшилтэй.

Одоо ч гэсэн  Ойрхи Дорнодод Израилийн алагдсан Ерөнхий сайд И.Рабин ч юм уу, эсвэл эрээн алчуурт Ясир Арафат шиг лиде­рүүд гарч ирэхгүй л байна шүү дээ. Газар нутгийн маргаан нь дууссан уу гэвэл үгүй. Хэрүүл тэмцэл нь үргэлжилсээр байгаа ч тэдэн шиг танигдсан хүмүүс харагдахгүй л байна.

Дэлхийд асуудал үүсгээд байгаа лидерийн хямрал манайд хэрхэж байгаа вэ. Лидерүүд хаа сайгүй байна уу, лидер огт алга уу.

Улс төрийн ажиглагчид Мон­голд лидер алга гэх болов. Алга болчихсон уу, ерөөсөө төрөхгүй байна уу, байгаагаа бид хүлээн зөвшөөрөхгүй байна уу. Хэсэг бүлэг хүмүүсийг нийтлэг эрх ашигт  хөтөлж, удирдан зохион байгуулж чадах хүнийг лидер гэнэ гэсэн онолын өгүүлбэр байдаг. Эртний гүн ухаанч Плато лидерийн мөн чанарыг тодорхойлохоор оролд­соныг одоо ч эрдэмтэд үргэлж­лүүлж  байгаа.

Зарим судлаач лидер төрдөг гэдэг бол зарим нь цаг үе лидерийг төрүүлдэг ч гэдэг. Хятадын эдийн засгийн өөрчлөлтийг хийсэн Дэн Сяопинь, хогондоо дарагдсан хөгийн хотыг хөгжлийн өндөрлөгт хүргэсэн Сингапурын Ли Куан Юу, Английг социалист зам руу халти­ра­хаас нь өмнө татан авч эдийн засгийн хувьд хүчирхэг болгосон Маргарет Тетчерийг ч цаг үе л төрүүлсэн гэх. Тэдэн дээр Мартин Лютер Кинг, Махатма Ганди, Нельсон Манделла, Хенри Киссин­жерийг ч нэмдэг. Бас лидерийг бэлтгэдэг гэх бөгөөд үүн дээр хятадууд нарийн чанд дэг сургуу­лийг бий болгоод ч байгаа гэх юм.

Монголд хэн лидер вэ. Энэ талаар хамтдаа сонжих гээд үзье. Лидер хүн судалгаагаар 40-өөс доошгүй хувийн санал авч, нийг­мийн сэтгэл зүйг дагуулдаг гэдэг нь батлагдах ёстой гэдэг юм билээ. Харин манайд дээд талынх нь 20-25 хувь. Тэртээ 2000-2004 онд үндэсний их удирдагчаар тодорч байх үедээ Н.Энхбаярын чансаа 40 хувьд хүрч байсан гэсэн яриа бий. Гэхдээ тухайн үеийн нөхцөл бай­дал, судалгааны байгууллагуудын зулгуйдал хэт их байсан учраас үүнийг бодит гэхэд бас эргэлзээтэй.

Судалгаануудад нэр нь байнга тогтмол орж ирдэг тэр эрхмүүдийн талаар хамтдаа тогтож үзье. Өөрөөр хэлбэл лидер гэж тооцог­дож болох тэр хүмүүсийн тухайд саатаж сонжиж байгаа явдал юм.

  Н.Энхбаяр:

Хэдийгээр 40 хувийн бодит эсэхийг нь хардаж байгаа ч манайдаа хамгийн өндөр хувийг авч, нийгмийг дагуулж байсан баримтыг нь харгалзаж үзэх ёстой. Бас МАХН-ыг 2000 оны сонгуульд удирдан авч орж, үнэмлэхүй ялалт байгуулсан нь түүнд манлайллын чадвар байсныг шууд харуулдаг. Дээрээс нь 2004 оны сонгуулийг ч дурдахаас аргагүй. Түүнийг Намбарын бус самбарын Энхбаяр боллоо гэдэг нь  түүнээс өөр хэнтэй зураг авахуулах билээ гэсэн итгэл үнэмшилд дагуулсан  бодит байдлаас үүдэлтэй. Бүх намаараа дагаад ард олон түүнд итгэхээс өөр замгүй байсан үе бий. Энэ он жилүүд маш удаан үргэлжилсэн гэдгийг санах.

  С.Баяр:

Тавиад оныхны төлөөл­лөөс бас л хошуучлагчдын нэгд байсан гэхээс өөр аргагүй. Тиймээс ч сонгууль болоход ердөө зургаахан сар үлдээд байхад эрх баригч намын эрх мэдлийг авч ялалтын төлөө зүтгэсэн. Өөрийнх нь мөнхийн хөрзгөр царайнд зохиогүй гэмээр инээмсэглэсэн зураг авахуулсаар нэр дэвшигчдээ дэмжсэн. Бас Засгийн эрхийг дангаар байгуулах боломжтой атлаа долдугаар сарын 1-ний хэл амыг намжаахаар Стандарт бус Засгийн газрыг байгуулна хэмээн зарлаж үүндээ намынхнаа, бас ард түмнийг ч дагуулж чадсаныг анзаарч санах хэрэгтэй байх. Түүнчлэн Оюу толгойн гэрээг бай­гуулна гэж зүтгэж, Таван толгойн хувьцаа эзэмшигчдийн хувийг нь төрд өгүүлж, дараагийн холио солио хийсэн баримтуудыг ч хар­галзаж үзэх ёстой байх. Хамгийн гол нь тэр Ерөнхий сайдын албаа өгч чадсан. Орост гэхэд л В.Путин энэ алхмыг хийж чадахгүй л байгаа.

М.Энхболд:

Түүний багийг маш хүчтэй гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн байнга ярьдаг. Хотын фракц нь эрх барьдаг МАН-д хамгийн хүчтэй гэдгийг нь өрсөлдөгч фракцынхан ч хүлээн зөвшөөрдөг. Аж ахуйн ажлыг сайн хийдэг, хүмүүсийг ажиллуулж, бас хэзээ зандарч хэзээ хайрлах вэ гэдгээ сайн мэддэг учраас түүний хүмүүс үнэнч. Тэрбээр ярьж чад­даггүй нь түүний гол дутагдал. Өөрөө үүнийгээ эерүүлэхээр "Ярих биш хийх нь чухал" гэх ч ард олон популизмыг үл ялган сайхан яриагаар итгэл үнэмшлээ хийж урагшилдаг нь дэлхийн түүхээр батлагдсан явдал. Ер нь лидерийн мөн чанар популизм хийх явдал гэдэг.

Cү.Батболд:

Магадгүй тэр хүнийхээ хувьд сайн хүн, бас боловсролтой ч байж болох. Гэхдээ ард түмний итгэж дагадаг тэр хүн нь амьдралын хар борыг ч мэддэг байх нь чухал байдаг. Бидэнтэй адилхан, бидний асуудлыг мэддэг хүн шүү гэсэн итгэл үнэмшлээр хүмүүс дагадаг. Харин нөгөө хүн нь бидний өдөр тутмын амьдралаас хол гэдгийг тэд мэддэг бол дагах нь эргэлзээтэй.

У.Хүрэлсүх:

Сү.Батболдын нөгөө тал нь гэж болно. Хөрсөн дээрээ ойрхон бууж, намын аппаратаасаа эхлээд хүмүү­сээ араасаа дагуулаад явж чаддаг ч...

Яагаад лидерийн тухай асуу­дал амьдрал мэддэг бас боловс­ролтой байхыг шаарддаг юм бол.

Ц.Элбэгдорж:

Ерөнхийлөгчийн алба нь на­мын гишүүнчлэлээс нь түдгэлзүүлс­нээр нам төвтэй манай тогтолцоонд шатрын өргөөс холдуулаад байгаа. Хорин жилийн өмнө хийсэн ардчилсан хувьсгалыг нь эртнийх гэж үзлээ гэхэд түүний шинэ санааны машин, хүмүүсийг итгэн үнэмшүүлж дагуулж чаддаг, тэр нь популизм байсан ч хамаагүй дагуулж чаддаг чанарыг нь онцлох хэрэгтэй. Өөрөө газар ухаж, шороо зөөхөөс илүүтэй олон түмний ашиг сонирхлыг нэгтгэн гаргаж ирж туг эргүүлдэг лидерийн чанар түүнд бий гэж хүмүүс онцолдог. Түүний сүүлийн үед ярих болсон хууль эрх зүйн шинэтгэл, архинд нэвчигсдээс салах, модыг тайрах бус ургуулдаг болох тухай зарлиг нь хүмүүст их хүрч байгаа.
 
Н.Алтанхуяг:

МАН-тай дүйхүйц том намын дарга учраас тэр яах аргагүй анхаарлын төвд байж таарна. Гэхдээ МАН-ыг дагаж Засгийн газар байгуулж, тэгээд Шадар сайдаар ажиллах болсон нь хүчтэй сөрөг хүчний намын дарга байж том харагдах боломжоос нь авто­ма­таар холдуулсан. Бас Ерөнхий сайдыг мэдээлэл хийх бүрийд дэргэд нь байж баталгаажуулж байгаа нь түүнд сөрөг талыг авчир­даг гэж үздэг. Нөгөө талаас том эрх ашгийн төлөө нэгдсэн хэмээн тайл­барладаг ч нам тогтолцоотой Монголд сонгогчид үүнийг өршөөн үзэх нь юу л бол.

Монголд лидер байгаа үгүй эсэх дээр өөр, өөрийнхөө дүгнэлтийг хийгээрэй. Гэхдээ дэлхий даяараа лидерийн хомсдолд орсон нь нэг талаас батлагдаж, Монгол ч дэлхийн нэг орны хувьд үндэсний лидерээр цангасан хэвээр байгаа. Харин үндэсний хэмжээний, дэл­хийн хэмжээний лидертэй болохын тулд яах ёстой вэ. Байгаа хэдийгээ дэмжиж, үзэл санааны хувьд нь дэмнэх ёстой юу. Эсвэл ирж яваа цагаа, шинэ үеийнхнийг төрүүлэх ёстой юу. Ямар ч улс, ямар ч дэлхий ертөнц лидерийн үзлээр, лидерийн дагууллаар, лидерийн популизмаар, лидерийн хөглөлөөр урагшилдаг нь тодорхой болсон. Түүх үүнийг тодорхойлсон. Хаашаа явж байгаагаа мэдэхгүй хөлөг онгоцын дарвуулыг ямар ч хүчтэй аясын салхи үлээлээ ч нэмэр үгүй гэдэг шиг лидертэй байхын чухлыг мэдрэхгүй тохиолдолд улс үндэстэн хөгжихгүй билээ.