Юун 2012 оны улс төрийн сонгууль, түүнээс том сонголтыг монголчууд бид өнөөдөр хийж байна. Энэ бол гол мөрнөө авч үлдэх, эсвэл сав газрыг нь ухаж алтыг нь авах сонголт. Эдүгээ болон ирээдүйд аль нь ямар үнэ цэнэтэйг бүрэн ойлгоогүй монголчуудын нэг хэсэг нь усыг, нөгөө нь алтыг сонгож байна.

УСАА СОНГОГЧИД

Усыг нь сонгогчид УИХ-ын 2009 оны дол дугаар сард баталсан “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хам гаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай зургаахан зүйлтэй, гуравхан хуудас хууль яагаад одоо болтол хэрэгжихгүй байгааг гайхан, хэрэгжүүлэхийг шаардаж байна. Энэ сонголтыг жирийн иргэд, орон нутгийн оршин суугчид голдуу хийж байгаа. Тэр хуультай цуг уг нь УИХ-ын тогтоол гарч, гурван сарын дотор бүх төрлийн бүртгэл мэдээллийг шинэчлэн, хамгаалалтын бүсийн хил заагийг тогтоох, голын эргээс 200 метрийн дотор хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн үйл ажиллагаанд хяналт шалгалт хийхийг тэр үеийн Ерөнхий сайд С.Баярт даалгасан.

Мөн тодорхой тусгай зөвшөөрлийг цуцлахдаа нөхөн олговор олгохыг ч бас заажээ. Гэвч хуулийг Засгийн газар хэрэгжүүлсэнгүй. Түүгээр ч үл барам нэмж 192 зөвшөөрөл олгоод байгаа бөгөөд өнгөрсөн оны эцсээр нэр бүхий УИХ-ын гишүүд Ерөнхий сайдад асуулга тавьж хариулт шаардсан. Аливаа хуулийг мөрдүүлж, сахиулах ёстой Засгийн газар юу ч хийхгүй болохоор орон нутгийн цөхөрсөн иргэд гол усны эрэг дээр нь алт олборлож байгаа компаниудтай байлдаж эхэлсэн. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутаг Буданчийн гол дээр алт олборлогч компанийн эд хөрөнгө рүү ангийн буугаар хорин удаа буудав. Энэ тэмцэл цаг хугацаа өнгөрөх тутам газар авч, бүх нутгийг хамран өрнөх шинжтэй болж байна. Саяхан Засгийн газрын ордны цонхыг нум сумаар харвагсад тэднийг тэргүүлж байна.

АЛТЫГ НЬ СОНГОГЧИД

Алтыг нь сонгогчид энэ хууль Монгол Улсын хөгжлийг чөдөрлөж, олон зуун аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг зогсоож, олон мянган хүнийг ажилгүй болгож байгаа, тусгай зөвшөөрөлтэй компаниуд хайгуул, ашиглалтын ихээхэн төлбөрийг улсын төсөвт оруулсан. Нөхөн төлбөр өгнө гэвэл 5-6 тэрбум долларын өрөнд төр засаг орно. Бас арилжааны банкууд зээлээ төлүүлж чадахгүй болж дампуурна. Ер нь байгаль орчны нөхөн сэргээлтийг нь цаашид сайн хийлгээд урагшаа явъя. Угаасаа хариуцлагагүй хууль гаргасан нь алдаа болсон, хэрэгжээгүй байгаа дээр нь цуцлах хэрэгтэй гэж байна.

Энэ хэсгийг төлөөлж УИХ-ын нэр бүхий өөр хэдэн гишүүд (Я.Батсуурь, Ж.Батсуурь, Д.Кёкүшюзан Батбаяр, А.Тлейхан, О.Чулуунбат ба бусад) тэр гайхал хуулийг өөрчлөх (батлах үед нь тэд өөрсдөө ямар санал өгснийг Иргэний нийгмийнхэн шалгах боломжгүй) төсөл бэлдээд батлуулахад бэлэн болжээ. Төслийг дарга, цэрэгг үй дуу чимээ багатайхан дэмжихээ зөвшилцсөн болтой. Дөхөж байгаа сонгуулийн зардал улам өссөнийг хэлэх үү. Тэд бас тусгай зөвшөөрөлтэй цөөн компаниар олборлуулж татвараа авахгүй бол нинжа нар орж ирээд гараараа ухчихна гэж сүрдүүлж байна. Энэ сонголтыг эрх ашиг нь хөндөгдөж байгаа аж ахуйн нэгжүүд, тэднийг төлөөлсөн улстөрчид, түүний дотор УИХын зарим гишүүн, орон нутгийн удирдлагууд ихэнхдээ хийж байна.

ТАНЫ СОНГОЛТ?

Энэ хуулийг хэрэгжүүлж гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хам гаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахаа боливол мэдээж олон зуун аж ахуйн нэгжүүд алдагдал хүлээнэ. Хуульд заасан газрууд дээр ашиглалт буюу олборлолт явуулах 391 тусгай зөвшөөрлийн 276 нь (70%) алтны, 43 нь барилгын материалын, 31 нь нүүрсний, бусад 31 нь өөр төрлийн ашигт малтмалынх байгаа гэж Засгийн газраас мэдэгджээ. Нүүрс, барилгын материалыг бол мэдээж усаараа солихгүйгээр, гол усны эрэг дээрээс авч болно. Авч ч байгаа. Харин алтны компаниудын унац ард түмний хувьд ер нь юу билээ? Монгол Улс хэдэн жилийн өмнө жилдээ 25 тонн алт авдаг байснаа алтны үнийн тодорхой төвшнөөс дээш гарсан хэсгээс нь 68 хувийн гэнэтийн ашгийн татвар авдаг болмогц алтаа тушаахын оронд хилээр нууцаар гаргадаг болсон.

Улсад 5.0 тонн алт хүрэхтэй үгүйтэйг өгч, жирийн иргэд, орон нутгийнханд ямар ч хүртээлгүй болсоор таван жил болж байна. Хулгайгаар хил давуулсан 20 тонн алтнаас 100 кг ч хүрэхгүйг хил гааль дээр барилаа гэж хэвлэлээр шуугисан. Энэ хугацаанд алтны олборлолт буураагүй, харин алт нь алга болсон. Нэгэнт л Монголын ард түмэнд ямар ч үр өгөөжгүй, тусгай зөвшөөрөл ил далд авсан хэдхэн этгээд, тэдний гар хөл болсон улстөрчдөд ашигтай, дээр нь бас гол мөрнийг маань устгаж байхад Монголын жирийн иргэд яагаад алтыг нь сонгох ёстой гэж? Тэгээд ч улстөрчид өөрсдөө бараа болчихсон, хаана ч юугаар ч зарагдах болсон өнөөгийн нөхцөлд ядаж устайгаа суугаад сайн цаг хүлээж байвал яасан юм бэ? Монголчууд бид үргэлж л эрх ашгийн зөрчилтэй засаг төртэй байхгүй байлгүй дээ. Байгаль, шим ертөнцийн тэнцвэртэй нөхцөл энэ тэрийг яриад ч яахав.

Гадаргуу дээрээ усгүй газруудаа ухаад одоохондоо сууж л байя. Ашиглалт явуулж байгаа компаниуд хэчнээн алт олборлосон, ямар орлого зарлагатай байсныг нарийвчлан тогтоож, төлсөн татвар, хураамж, байгаль орчныг нөхөн сэргээх ажлаа яаж хийсэн байдлыг хөндлөнгийн хяналтаар тогтоогоод, улсад төлсөн бусад төлбөртэй нь харьцуулан нөхөн олговрын хэмжээг бодитой гаргах цаг ирлээ. Хэн нь хэндээ өртэй гарахыг мал, нутгаа алдсан орон нутгийн иргэдийн оролцоотой тогтоох ёстой. Улсын төсөв орлогогүй болчихоос айж байгаа улстөрчид бас тайвшрах хэрэгтэй. Төсвийн орлого, зарлага хэмжээ хязгаартай байх ёстой, та нар ч гэсэн гадаадын тансаг аялал, харийн тусгай эмчилгээ, үнэтэй машинаа зогсоож ард түмэн чинь ядуу байхад “гамшгийн үеийн найраа” татвал яасан юм бэ. Төсвийн хөрөнгөөр намын тансаг ордон барьж, түүгээрээ бизнес хийдгээ зогсоо.

Хэрэв бизнес хийж байгаа бол татвараа бас төлөх хэрэгтэй. Арилжааны томоохон банкуудын дампуурлын хувьд тэд компанийн сайн засаглалыг хэрэгжүүлж, нийгмийн сайн сайхны төлөө ажиллахаас өөр замаар өсөж чадахгүй учир хууль гарсан өдрөөс л хамааруулж болох бүх зээлдээ эрсдэлийн сан байгуулчихсан байгаа. Тэдгээр банкуудын өдөр тутмын ажлыг гүйцэтгэгч нар нарийн мэргэжлийн, ажлаа мэддэг хүмүүс болохоос төр засаг шиг улс төрийн нам, дарга нарынх нь шахааны хүмүүс биш шүү дээ. (Би энд ажлаа сайн мэдэж, сайхан гүйцэтгэж байгаа, улстөрчдийн гар хөл болоогүй, мэдлэг туршлагатай төрийн ажилтнуудыг оруулаагүй болно) Аливаа хуулийг хэрэгжүүлэх гэж гаргадаг болохоос манай УИХ шиг хөлжих, баяжих гэж гаргадаггүй. Өөрт нь ашиггүй бол хэрэгж үүлдэггүй, үл мэдэгч дүр эсгэж нэмж зөвшөөрөл олгож суугаа Засгийн газартайгаа хариуцлага тооцох ёстой. Хэн нь, юу нь болох нь тодорхойгүй төр засаг юу ч хийж чадахгүй болсныг дээрх “хууль” толь шиг харуулж байна.