НЭГ. ҮНДЭСНИЙ ТОП СЭДЭВ

Тагнуул бол манай ард түмний топ сэдвийн нэг. Энэ сэдвээр бичсэн юмыг уншихгүй өнгөрнөө, гонж. Бас эргэлзээгүй үнэмшдэг сэдвийн нэг мөн. Хэн нэгнийг хүн ал­сан хулгай хийсэн гэвэл ядаж л "Хачин юм. Арай тэхээргүй хүн байсан юм­сан" гэх бодол төрнө. Харин хүнийг тагнуул, нэн ялангуяа Хятадын таг­нуул байжээ гэвэл үнэм­ших төдийгүй эргэлзэхээс ч айна. Аргагүй юм. Нэг хэсгийг нь Японы, импе­риализмын тагнуул нэ­рээр буудаад, дараа нь Хятадын тагнуул туршуул дүүрэн байгаа гэж айл­гасаар байгаад зүрхэнд орчихсон юм. Ард түмэнд аз жаргал бэлэглэж ча­дах­гүй тохиолдолд айдас бэлэглэж байж сэтгэлийг нь тогтоон барьдаг нь ёс. Тагнуул туршуул, дайсны халдлагаар айлгах арга бол  дарангуйлагч төрийн үндсэн мэнэжмэнт. Үр­гэлжийн айдастай, тэгсэн атлаа өөрийг нь арай алуулчихгүй байгаа Аюу­лаас хамгаалах ба нам за­саг, Монгол Зөвлөлтийн найрамдалд байнга баяр­лаастай. Утсан чинээ улаан амийг нь хамгаа­лаад байгаад баясахын хэрээр дарлагдан зовж, хүнийхээ хувьд гутаагдан аж төрж буйгаа олж харах нүд хаагдаастай байжээ.

Харин төр солигдож "тагнуул бүтээж түүнийгээ устгах" улс төрийн жүжиг ерөнхийдөө хөшгөө хаа­лаа. Харин ард түмний сэтгэл зүрхэнд мөнөөх тагнуулд итгэх, тэднээс айх айдас арилаагүй хэ­вээр үлдэв. Өөрөөр хэл­бэл амархан үнэмшдэг сэдвийн нэг хэвээрээ гэсэн үг. Үнэн хэрэгтээ  намууд, ялангуяа  МАХН энэ тэрээс улс  төрийн өрсөлдөгчдөө эрлийз хурлийз, эцэг өвөг нь энд тэндээс нүүж ирсэн гэсэн нэр хоч зүүгээд байгаа нь "энэ бол тагнуул" гэсэн мээсэж л шидээд байгаа хэрэг шүү дээ.

Нийгэм ардчилаг­дахын хэрээр тагнуул топ сэдэв байхаа больж байна. Энэ дэлхий ертөнц хөг­жиж "хүн тагнуул"-ыг элект­рон тагнуул орлож, явуулын агент 007-гуудыг суугаад анализ хийдэг толгойнууд давамгайлж эхлэв. Гэхдээ Нямдорж бөөлжсөн, Лондонд таг­нуулч Хурц баригдсан энээ тэрээгээр хээр талд зүүрмэглэж асан таг­нуу­лын дуулиуд үе үехэн сэрэх бөлгөө.

ХОЁР. НЭГЭНТ ЗҮҮГДСЭН ХОЧИЙГ САНАХААР ХҮРЭЛ ЗҮРХ Ч ХАЙЛНА...

Орчин үеийн тагнуу­лын сэдэв ярихаар л хөөр­­хий Нямдорж өөрийн эрхгүй ишлэгдэх юм. Нэгэнт зүүгдсэн хо­чийг бодохоор хүрэл зүрх ч хайлна аа гэж... Хята­дын тагнуулын халхавч байгууллагын урилгаар айлчлаад, бэлэг аваад, тэгээд бөөлжсөн гэдэг билүү? Баабар болохоор "хятадууд  гадаадад ийм анхиагүй тагнуултай бай­санд орвол өөрснөө га­даа­дын тагнуулаар дүүр­сэн байхыг дээрд үзнэ" гээд байдаг юм, үнэн байх аа. Он жил өнгөрөхийн хэрээр "Нямдоржийн таг­нуу­лын хэрэг" гэдгийг санах тусам нэг ийм дүгнэлт гаргаж болмоор санагдаад байдаг.

Мань хүн өөрөө зөв зүйтэй гэж үзсэн юмаа бодож тунгаахгүйгээр хий­дэг нэгэн. Баабар ч бичиж л байсан. Шударга санагдвал төрсөн эхий­гээ ч бариад хийчих хүн, харин шударгын тухай ойлголт нь маруухан нэгэн болох тухай. Ийм хүнд "юуг шударга гэж үзвэл зохистой"-г зааж өгөх замаар, эсвэл "шу­дарга" байхаас өөр зам­гүй болтол нь буланд шахах замаар их юм хийл­гэж болно оо доо.

Гэхдээ Нямдорж шиг араншинтай хүнд шудар­га, шударга бусыг шууд хөндлөнгөөс зааж өгөх бас амаргүйгээр барах­гүй  үйл явц өөрөө түүнд шударга бус санагдаж болно. Ингэх нь осолтой. Тиймээс түүнийг шударга байхаас  замгүй болгох дараагийн сонголт үлдэж байна. Үндэсний хэмжээ­ний эрх мэдэл хуримт­луулж байсан хэн нэгэн ийм зорилгоор түүнийг тагнуул болгон зохиом­жил­сон байж болно. Ба­римт хаанаас гарч ирэх, хэн Нямдоржийг тагнуул­чаар цоллон дуудах энэ тэр бол өөр хэрэг шүү дээ. Ингээд буланд шахагдаж эхэлмэгц нь аварна. Асуудал нэгэнт сөхөгдсөн учаас байнгын авралт хэрэгтэй. Байнгын авралт авахын тулд дээрээс са­нал болгож буй "шударга ёс"-ыг сүсэглэн дагахаас өөр замгүй болно.

Түүнийг аврахын зэ­рэгцээ жаахан эрх мэдэл өгнө. Ингэхийн хэрээр өнөөх чинь өөрийн­хөө тухай, дээрээс дам­жуулсан байж болох ба­римтыг анх ил гаргасан улстай ил цагаан тооцоо бодож орон шоронд чи­хэн, хожим өөрөө авраг­даж болох гарцуудыг ээлж­лэн битүүмжилнэ. Эзэндээ үнэнч байхаас өөр сонголт алхам бүрт хаагдсаар байх болно. Явган  атлаа Дандар баа­тар болж тоглох дуртай энэ жаалд бас алдар хүн­дийн алаг морь бүхий зэрэглээ харуулж тоглож болно. Түүнийг хууль  цааз­ны оройд сууж байх үес С.Зоригийг хөнөөсөн баймаар хүнийг хилийн чанадаас хулуун авчир­сан зэрэг нь чухам ийм тоглоомын нэгэн болов уу?

Үнэхээр С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэн ба­ригд­вал Нямдоржид ч, түүний эзэнд ч сайн. Харин баларвал зөвхөн Нямдоржид л муу бай­хаар төлөвлөгдсөн тог­лоом биш байгаа. Яван явсаар өнөөдөр түүн рүү  эргэн нисэлдэж байгаа бумеренгуудыг харах бүрий ингэж бодогдоно. Гэвч хэрэг явдал огт өөрөөр өрнөсөн байхыг хэн байг гэх билээ?

ГУРАВ. ХУРЦЫН ЯВДАЛ

Монголын гадаад таг­нуулын офицерыг сая­хан Лондонд саатууллаа. Олон түмэнд илэрхий болсон мэдээллээр бол иргэн Энхбатыг Франц улсаас хулгайлан авчрах ажлыг зохион байгуулсан  гол мэргэжилтэн баригд­жээ. Үйл явдал яаж өрнө­сөн гэхээр УИХ-ын ээлжит сонгуулийн өмнө төрийн эрхийг үнэмлэхүй дан­гаараа барьж байсан МАХН-ын удирдагч нар цаашдаа улам дангаа­раа эрх барьсаар байхыг хүссэнээс хамаг хэрэг эхэл­жээ. Ингэхийн тулд С.Зоригийг хөнөөсөн хэр­гийг илрүүлэх, илрүүлэх илрүүлэхдээ зарим нэг цуу ярианд үнэмших юм бол тухайн үеийн АН-ын дарга нарын нэгийг, на­рийн яривал М.Энхсайха­ныг гол захиалагчаар тод­руулахаар төлөвлө­сөн гэх. Ингээд хэргийн гэр­чээр ч юмуу, гүйцэт­гэгчээр тодруулахаар Францад цагаачлан амь­дарч бай­сан Энхбат гэдэг бие муутай хүнийг хулгай­лан авчирчээ. Энд хоёр со­нин зүйл гарч иржээ. Яа­гаад, бараг хоногоо хү­лээж байсан хүнд өвчтэй хүн дээр сонголт тусав? Хэргээ хүлээмэгцээ нас барахаар төлөвлөгдсөн байсан юм биш байгаа гэсэн хар төрмөөр.

Нөгөөх нь гол хар­дагч-тухайн үеийн нам төрийн удирдагч Н.Энх­баяр, гол хардуулагч- тухайн үеийн сөрөг хүч­ний удирдагч М.Энхсай­хан нарын өнөөдрийн  зууны оньсого болсон "сэвгүй ариун" нөхөрлөл.

Гэгээн цагаан өдрөөр, шинжлэх ухаан техно­логи өндөр хөгжсөн Евро­пын орноос хүн хул­гайлж, хэд хэдэн орны хилээр сэвгүй нэвтэрсэн энэ явдал манай гүйцэт­гэх ажлын түүхэнд үлдэж, энэ чиглэлийн сур­гуу­лийн хөтөлбөрт орох байх л даа. Гэхдээ хууль цааз, нэр хүндээ до­ромж­луул­сан дэлхийн гүрнүүд хилэгнэж эхэл­жээ. Ядаж Израилийн Мос­сад бол яая гэхэв, очиж очиж талын монгол­чууд хамар доороос нь хүн хулгай­лаад арилсан байдаг. Хүчирхэг орнуу­дын до­ромж­логдсон төр нь хууль цаазынхаа ирийг үзүүлэх ажилд ер­дөө маргаа­шаас л орсон юм. Баруун Европт бай­сан диплома­тууд гэнэт­хэн хугацаа­наас өмнө татагдаж, эндээ өндөр дээд албанд шилжээд эхэлсэн нь  үнэн хэрэгтээ тэндээсээ хөөгд­с­өнөө эн­дээ нуусан хэрэг байлаа.

Сонин тохиолдлоор гүйцэтгэх ажлыг гардан удирдсан мэргэжлийн тагнуулч нарын нэрийн цэс гадаад, дотоодод тодорхой болов. Аль ч үед нууц үлддэг юмны нэг гүйцэтгэх ажил байдаг­сан. Бид лам нар алагд­сан, төр нь алуулсан гэд­гийг мэдээд байх боловч яг хэн хэн буудсаныг мэ­дээгүй үлдсэн шиг. Үеийн үед нууц байдаг юм то­дор­хой болоод зогсохгүй, гадаадад тагнуулчид нь баривчлагдах болов. Нэг талаасаа үүрэг өгсөн улс­төрчид үнэнд гүйцэгдэх­дээ тэднийгээ барьж өг­сөн гэж үздэг хүмүүс бий. Өөрөөр хэлбэл өөрөө олон улсын шүүхэд дуу­дагдахдаа тулахдаа амиа авч гарахын тулд "Манай энэ хэдэн нөхөр надад мэдэгдэлгүй ийм юм хийжээ. Май нэрс нь энэ. Муусайн юмнуудыг хашраагаад өгөөрэй. Харин энэний төлөө на­майг харж үзэх юм байгаа биз дээ" гээд нэгэн удир­дагч нэрийн жагсаалт сарвайсан байж болох талтай. Түүнчлэн, дэндүү их юм мэддэг, хэзээ нэг цагт хамаг бузар булайг нь дэлгэж мэдэх этгээд Монголоос хол газар, найд­вартай хайрцаг са­ванд хадгалагдах ажлыг нэмж зохион байгуулсан ч байж мэднэ.

Нөгөө талаас нь харах гээд үзье. Э.Рад­зинс­кийн "Сталин"-г уншсан хүмүүс бол үүнийг сайн санаж байгаа даа. Сталины маягийн тогтоц­той, тийм тогтоцын инер­ци үргэлжилж байгаа газарт бол аливаа бохир ажлын гүйцэтгэгчид "алга болох" дүрэмтэй. Энхба­тыг хулгайлахыг са­наанд­гүй байдлаар хар­сан гэрч нар "нас барагд­сан" гэсэн яриа байдаг. Ийм учраас өөртөө ойр­тож буй аюулыг өөрийн зөнгөөрөө мэдэрсэн че­кистүүд гэрэлд ил гарсан байж болох талтай. Таг­нуулын нэгэн офицерыг осолд өртүүлэх, гадаа­даас хүн хулгайлсан дуу­лиант хэрэгт оролцогчийг осолд өртүүлэх хоёр ял­гаатай гэдгийг тэд мэдэж байгаа.

Ямар ч байсан МАХН-ыг сонгуульд ялуулах, тухайн үеийн нам төрийн удирдагчийг ширээнд нь эгнэгт байлгах зорилгоор, дээрээс өгсөн үүргийн дагуу  "хилийн чанадаас хүн хулгайлах" ажил гар­даж хийсэн мэргэжилтэн  хилийн чанаддаа хо­ригд­лоо. Сүүлийн өдрүү­дэд Европоос дуулдаж бай­гаа мэдээллээр  бол,  бусад улсын хууль ёсыг уландаа гишгэсэн алхам­даа уучлал гуйхыг Мон­голын төрөөс тэд шаард­сан юм байна. Ингээд хүлээх хугацаа нэгэнт дууссаны хойно эчнээ­гээр шүүж шийдвэрээ нэ­гэнт гаргажээ. Монголын тагнуулын ажилтанд нь 12-15 жил эдлүүлэх асуу­дал аль хэдийнэ ший­дэгд­сэн бололтой.  Мон­гол төрийн  гүйцэтгэх ал­бан  хаагчийг баривчлан хорьсноор өөрийнх нь хууль цаазыг доромжил­сон Монголын төрөөс хариугаа авч байгаа юм. Харин тэр үед Монголын төрд байсан хүмүүс, үүрэг даалгавар биечлэн  өгөг­сөд өдгөө дулаан хөн­жил­дөө, санаа зовох юмгүй бүтэн нойртой хонож байнам.

Ард түмэн багалзуур шахсан гарыг бус, тэр гарт өмсөөтэй харагдсан бээ­лийг үзэн яддаг гэдгийг ч тэд сайн мэдэж байгаа. Үнэхээр л  их аллага хийх үүрэг өгсөн Сталин, Чойбалсанг жаазлан шү­тэж, харин тэдний зааврыг дагасан дотоодыг хам­гаалахын ажилтнуудыг үзэн яддаг байсан юм. Өнөөдөр ч гэсэн ард түмэн "болж,  муусайн  дотоод яамныхныг тэгвэл таар­на" гэж таашаал аваад өөрсдийг нь са­нахгүй өн­гөр­нө гэж найдаж байгаа...