Дипломат алба: Элчин яамны харилцаа
Гарчгийг хараад гайхавзай. Дипломат харилцаа тогтоох олон хэлбэрийн нэг нь энэ юм.
Монгол Улсад орчин цагийн Дипломат алба
байгуулагдсаны 100 жилийн ойд
байгуулагдсаны 100 жилийн ойд
Ардын эрхт Монгол Улсын анхны элчин, түшээ гүн Жамсрангийн Даваа 1922 оны 6 дугаар сарын 2-нд ЗСБНХОУ-ын Бүх Оросын Төвийн Гүйцэтгэх Хорооны дарга М.И.Калининд Итгэмжлэх жуух бичгээ барихдаа дараахи утгатай хүндэтгэлийн үгсийг хэлжээ.
Монголын ард түмнийг үндэсний дарлалаас чөлөөлөхийн тулд Монгол-Оросын ард түмэн нийтийн дайсан Оросын цагаантны эсрэг явуулсан хамтын шударга тэмцлээр хоёр ард түмний хооронд үүсэн тогтсон ах дүүгийн гүн бат найрамдлын түүхэн ач холбогдлыг бүрэн эрхт элчин Ж.Даваа тэмдэглэж, элчин төлөөлөгч нараа харилцан суулгаж байгаа нь тус хоёр орны хоорондын найрамдал, хамтын ажиллагаа бүх талаар гүзгийрэн хөгжиж, бэхжиж зузаарахын нэг алхам мөн болохыг дурьдаж, Оросын ард түмэн цаашид Монголын ард түмэнд ах дүүгийн тусламж үзүүлсээр байна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлжээ. Иргэний дайны их хөлд нэрвэгдсэн Оросын ард түмэнд тус нэмэр болгохоор Монгол улс 1000 толгой үхэр бэлэглэх болсныг элчин Даваа М.И.Калининд энэ үеэр мэдэгдээд Найрамдлын тухай Хэлэлцээрийн үндсэн дээр монгол, оросын ард түмний хооронд эдийн засгийн болон бусад харилцаа хөгжиж бэхжинэ гэдэгт бүрэн итгэж байгаагаа илэрхийлжээ.
М.И.Калинин хариу хэлсэн үгэндээ, хоёр улс эрх тэгш хэлэлцээрийн үндсэн дээр Элчин төлөөлөгч нараа солилцон суулгаж байгаа явдал нь уул хэлэлцээр амьдралд хэрэгжиж байгаагийн илрэл болохыг тэмдэглээд хоёр талын бүх талын харилцаа батжин хөгжинө гэдэгт бүрэн итгэж байгааг тэмдэглэж, эрх чөлөөгөө олсон монголын ард түмэнд сайн сайхныг ерөөж, үхэр сүрэг бэлэглэх болсон явдалд оросын ард түмний өмнөөс талархал илэрхийлж байгаагаа мэдэгджээ.
Элчин Ж.Даваа 1922 оны 6 дугаар 23-нд Гадаад хэргийн ардын комиссар Г.В.Чичеринд илгээсэн бичигтээ: “ ... Одоо Зөвлөлийн Засагт Орос Улсаас Монгол улсад суух Бүрэн эрх барих элчин төлөөлөгчөө даруйхан томилон илгээж ... Нэг. ЗОУ-ын жинхэнэ элчин төлөөлөгч нь Нийслэл Хүрээнээ одоод, гадаадын олон улстай ба ялангуяа дарлагдан зовсон бага улстай харилцан найрамдаж бүхий ёсоор Монгол улстай хэдэн зүйлийн чухал гэрээ байгуулбал Хятад, Япон, Америк улсын харгис үзэлтэн мэдэж ЗОУ-ыг урьдах Хаант засгийн үед явуулж байсан хэргийг орхихгүй хэмээн худал хэлэлцдэг нь Дорно дахь Ази тивийн олон ардын нүдний өмнө илэрч, харин тэгж худал хэлдэг үг нь итгэгддэхгүй болно. Хоёр. Москва хотноо Гэрээ тогтооход Дорно зүгийн ард түмэнд эс мэдэгдэж, дээр дурдсан Орос, Монголын хоорондох тустай хэргүүд үл илэрнэ. Гурав. Нийслэл Хүрээнээ гэрээ хэлэлцэхээр тогтвол Монгол улсын бүх ард сонирхон, гадаад улстай гэрээ тогтоох явдлыг мэдэгдвэл Монгол улсад их тустай хэрэг болно” хэмээн дурдаж байжээ. ЗОУ-ын ГХА-ын комиссар Г.В.Чичерин хариу илгээсэн бичигтээ “... Орос, Монголын хооронд цахилгаан мэдээ , шуудан бичиг, худалдаа арилжаа, банкны зэрэг гэрээнүүдийг ЗОУ-ын Засгийн газраас Хүрээнээ хэлэлцэхийг зөвшөөрөв” гэжээ.
Тийнхүү манай талаас хүссэн, Зөвлөлт Оросын талаас шийдсэний дагуу 1922 оны 5 дугаар сард ЗОУ-ын Гадаад хэргийн ардын комиссарын газар (одоогийн ГХЯ) нь Монгол улсад суух Бүрэн эрхт элчин төлөөлөгчөөр Николай Макарович Любарскийг томилж, тэрбээр мөн 7 дугаар сарын 7-нд Нийслэл Хүрээнд ирж ажилдаа оржээ. Н.М. Любарский (1887-1937) бол 1918 он хүртэл Владивостокт Зөвлөлт засгийн хязгаарын Засгийн газрын гишүүн, 1918 оноос Швейцарьт Зөвлөлтийн Төлөөлөгчийн газарт нарийн бичгийн дарга, ГХАК-ын коллегийн гишүүн, Ярославын губернид Зөвлөлт засгийн бүрэн эрхт төлөөлөгч, 1922-1923 онд Монголд бүрэн эрхт элчин төлөөлөгч, 1929 оноос Коминтерний дэргэдэх Олон улсын хөдөө аж ахуйн институтэд хэвлэлийн эрхлэгч зэрэг ажил хийж байжээ.
Элчин түшээ гүн Ж.Даваад хоёр дахь удаагаа Итгэмжлэх жуух барих хувь тохиосон юм. 1922 оны 12 дугаар сарын 30-нд Орос, Украин, Белорус, Өвөр Кавказын Бүгд Найрамдах улсууд нэгдэж ЗСБНХУ байгуулагдсны дараа 1924 оны 1 дүгээр сарын 11-нд ЗСБНХУ-ын Төвийн Гүйцэтгэх Хорооны Тэргүүлэгчдийн дарга М.И.Калининд итгэмжлэх жуух бичгээ дахин барьснаар түшээ гүн Ж.Даваа мөн л ЗСБНХУ-д Монгол улсаас суусан анхны Элчин сайд болсон ажээ.
Жамсрангийн Даваа нь 1873 онд Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ вангийн хошуу, одоогийн Дорнод аймгийн Буйр гэдэг газар төржээ. Бага наснаасаа монгол бичигт суралцаж, идэр наснаасаа манж, түвд хэл сурч харъяат хошууны тамгын газарт тал , жинхэнэ бичээчийн ажил хийж явжээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 17-нд Ардын засгийн газраас Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ вангийн хошууны мэйрэн Ж.Давааг ГЯЯ-нд туслах түшмэлээр томилсон байна. 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-ны Монгол-Зөвлөлт Оросын Найрамдлын гэрээ байгуулах хэлэлцээнд нарийн бичгийн даргаар оролцож байжээ.
1922 оны 3 дугаар сард Богд хаанаар зөвшөөрүүлсэн Засгийн газрын 7 дугаар хурлын 5 дугаар зүйлийн дагуу Ж.Давааг Зөвлөлт Орост суух бүрэн эрх барих Элчин төлөөлөгчөөр томилон дүрмийн ёсоор Түшээ гүнгийн хэргэмээр шагнажээ. 1924 оны 10 дугаар сард өөрийн хүсэлтээр Москва дахь үүрэгт ажлаасаа гэнэт чөлөөгджээ. Нутагтаа буцаж ирээд Ж.Даваа нь 1926 оны 8 дугаар сард Улаанбаатар хотноо Монгол-Тагна-Тувагийн хооронд Найрамдлын гэрээ бичиг байгуулах хэлэлцээ, 1935-1936 оны Монгол-Манж-Го-гийн хилийн хэлэлцээнд оролцож, дараа нь ГЯЯ-нд бичиг хэргийн эрхлэгчээр ажиллаж, гадаад бодлогыг улс төрийн арга хэлбэрт оруулах ажилд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэжээ. Түүний Москва дахь Элчин төлөөлөгчийн халааг “Япон” хочит Баатуд овогт Ажваан Данзан (1924-1925 онд Москвад ажилласан, энэ бол цаазлуулдаг Солийн Данзан биш шүү!), манжич эрдэмтэн, түүхч, Бүх цэргийн бэлтгэлийн хорооны дарга гүн Бүрдийн Буянчуулган (1925- 1926), залгаад 1927-1929 онд ГЯЯ-ны орлогч сайд байсан, 1921-1922 онд МХЗЭ-ийн анхны дарга, 1923 оноос ГЯЯ-ны хэлтсийн дарга, ЗСБНХУ дахь Монгол улсын ЭСЯ-ны хэлмэрч, I , II нарийн бичгийн дарга, элчингийн үүрэг гүйцэтгэгч, Москвагийн Хууль Цаазны дээд сургууль дүүргэсэн Цээжид овогт Ганжуурын Гүрсэд (1927-1928) нар томилогдон үргэлжлүүлсэн юм. Г.Гүрсэд нь 1929-1930 онд БНМАУ-ын ГЯЯ-ны сайдын албыг хашжээ. Гүрсэдийн дараа 1929 онд Москвад Элчингээр Дуламжавын Гомбожавыг томилжээ.
Н.М. Любарскийн дараа ЗСБНХУ-ын Полпред-ээр 1923 оны 12 дугаар 30-нд Алексей Николаевич Васильев Нийслэл хүрээнээ хүрэлцэн ирж, 1924 оны 1 дүгээр сарын 3-нд Ардын Засгийн газрын тэргүүн Б. Цэрэндоржид Итгэмжлэх жуух бичгээ барьжээ. Зөвлөлтийн Элчин сайдыг хүлээн авахад Монгол Ардын Намын Төв Хорооны зарим тэргүүлэгч гишүүд оролцож, хоёр орны ард түмний ах дүүгийн найрамдлыг нандинаар бэхжүүлэхийн бэлэг тэмдэг болгож, түүнд улаан хадаг хүндэтгэн барьж цаашдын ажил үйлсэд нь амжилт хүсэн ерөөсөн байна. Элчин сайд А.Н.Васильевийг ажил хэргээ эхлүүлсэнтэй нь холбогдуулан хоёр ард түмний найрамдлын энэрэнгүй үзэл санааны илрэл болгож, Ардын Засгийн газраас мөн оны 1 дүгээр сарын 1 нд тогтоол гаргаж Монголын шорон гянданд хоригдож байсан орос-зөвлөлтийн харъяат нарт (цагаантнууд ч орсон) өршөөл үзүүлж суллан гаргасан сонин тохиолдол түүхнээ тэмдэглэгдээ. Түүний халааг 1925-1927 онд Петр Николаевич Никифоров, 1927-1933 онд Андрей Яковлевич Охтин нар үргэлжлүүлсэн билээ.
Хоёр орны хооронд ийнхүү Элчин төлөөлөгчийн хэмжээнд харилцаа тогтнон хөгжсөн нь Монгол улс тусгаар бүрэн эрхт улс мөнийг дахин нотолсон хэрэг байсан юм.
Харин энд түүхчид судалж үзүүштэй зарим нэг түүхэн учралууд анхаарал татдаг юм. Ардын Засгийн газраас томилсон Элчин сайдаа Богд хаанаараа (Тангарагийн гэрээгээр төрийн хэргээс бүрмөсөн чөлөөлсөн хэрнээ) зөвшөөрүүлж байсан, Элчин төлөөлөгчөөр томилохдоо Түшээ гүнгийн хэргэмээр шууд шагнасан нь одоогийн ямар цолтой дүйх (миний бодоход Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд цол болов уу) эсэх, гадаад улсын Элчин сайдын Итгэмжлэх жуух бичгийг Ерөнхий сайд нь хүлээн авч байсан, гадаад улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ барьсныг нь тохиолдуулан тэдгээр орны иргэдийг эрүү-улс төрийн ялаас чөлөөлсөн гэх мэт түүхэн торгон агшинууд үнэхээр сонин содон, зарим нь этгээд гэмээр Танд санагдаж магад (Үргэлжлэл бий)
Монголын Дипломат албаны 100 жилийн ойд зориулж зохиогчийн туурвиж буй “Дипломат албаны сурах бичиг” номын түүхийн хэсгээс
