Тэгвэл төстэй өөр нэг жишээг авъя. Атрын 3-р аян хэмээн шуугиад байхаар нь миний нэгэн танил тариа тарьж “мөнгө хийх”-ээр шийджээ. Газар түрээсэллээ, үр худалдаж авлаа, техник олж ирлээ, ажиллах хүчин ч хөлсөлж. Түүнд хөлсөөр ажилласан хүмүүс сар болгон 200 мянган төгрөг авч байсан нь орон нутгийн утгаар өндөрт тооцогдоно. Тэгээд ч хаврын тариалалт, намрын ургац хоёроос бусад цагт тэд голдуу найр наадам хэсэж явсан.  Энэ жил ямар сайхан зун болов оо! Ургац арвин. Арвин ургац арвин хэрүүл үүсгэлээ. Хотоос ирсэн энэ хулгайч бидний газар дээр юм тарьж ургуулаад биднийг хуурч хэдхэн муу бор цаас харуулчихаад өөрөө болохоор шуудайлаад алга болох нь! Бариад аваарай, шаарыг. Алдчихаваа! Ийм муухай юм гэж байхгүй. Бид мөлжүүлж байна. Тэгэж ярихгүй. Шудрага үнэн мандтугай!

    Хүн хүнээ мөлжих явдал феодалын ёстой хамт алга болжээ. Энэ ёс коммунист болон нацист, фашист дэглэмийн үед байсан. Капитализм нь эрх чөлөөгөөр баталгааждаг. Хамжлагаас чөлөөлөгдсөн сая сая хүмүүс хот орж ирэн зах зээлд өөрийн чадвар мэдлэгийг зарах болсноор чөлөөт капитализм үүссэн гэдэг. Маркс үүнийг гуйвуулан нэг эзэнтэй байсан хамжлагууд үйлдвэр банкны эзэн гэгдэх олон хөрөнгөтний боол болсон мэтээр тайлбарлаж байв. Иймээс пролетари хэмээх биеийн хүчнээ үнэлж амьдрагсадыг ажил олгогчдынх нь эсрэг тухирч байлаа. Үнэндээ ажил олгогч, биеийн хүчин үнэлэгч хоёрын хооронд чөлөөт үнэ хаялцаан болж аль аль тал сэтгэл дүүрэн байх, зах зээлийн үнэ тогтох тэр цэг дээр тохирсноор нэг нь ажиллуулж нөгөө нь ажиллаж байгаа.  Ажил олгогч, биеийн хүчин үнэлэгч аль алин нь дуртай цагтаа биенээсээ салан одож болдог учир эднийг хооронд нь цавуудаж наасан юм байхгүй. Шүүх аль ч талын гомдлыг хүлээж авна. Гэхдээ өмч эзэндээ байна уу гэхээс нөгөөд нь шилжүүлж шийдэхгүй нь ойлгомжтой. Бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа явдал нь ажил олгогч ба ажил үйлдэгч аль алиных нь эрх ашиг байдаг тул биендээ чадлаас нь давсан шаардлага тавьдаггүй. Ийм шаардлага тавьбал процесс зогсож аль аль тал хохирно гэдгээ мэднэ. Иймээс аль ч соёлжсон газрын Үйлдвэрчний эвлэл Засгийн газраасаа өнжөөд л цалин нэмэхийг шаарддаггүй, учир нь тийм боломж байхгүй бол хамт сууж яваа завь хөнтөрч тэрнээсээ эсэн юм болохоо мэднэ.

    Ажил олгогч бол зүгээр л бусдыг ажиллуулаад зарж суудаг нэгэн биш. Хөрөнгө оруулалтыг өөрийн эрсдэлээр гүйцэтгэнэ. Бүтээгдэхүүн болон барааг борлуулах эрсдэл мөн түүнд ноогдоно. Ингэхээр алдагдал гарвал чухам тэр л хариуцлагыг хүлээнэ. Хөдөлмөрийн зах зээлд оюун болон биеийн хүчнийг үнэлж буй этгээд ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Тэр тохирсон цалин эсвэл хөдөлмөрийн хөлсөө авна, бараа бүтээгдэхүүн борлогдох эсэх, ашиг алдагдал учрах нь түүнд огт хамаагүй. Мөн тэрээр дуртай цагтаа өөрт таалагдахгүй бол уг ажлын байрыг үүрд орхиж болно, харин эрсдэл хариуцлага хүлээж буй ажил олгогчид тийм бололцоо байдаггүй.

    Хамтын хөдөлмөрөөр буй болсон баялаг хэзээ ч тэгш хуваагддаггүй. Ганц харандаа үйлдвэрлэхэд үй олон мянган хүн хамтран гүйцэтгэж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон борлуулж байгаа боловч буй болсон үр дүнг бүгд тэнцүү хуваагаад авчихвал хамаг утга учир алдагдана. Хүмүүс тэгш бололцоотой байх ёстой болохоос тэгш хүртдэг болчихвол эцсийн бүлэгт хэнд ч ажил хийх сонирхол төрөхгүй. Хэн хичнээнийг хүртэхийг харин зах зээл шийддэг. Ашиг хувааж болно, гэхдээ энэ нь “хувьцаа” гэсэн өөр ойлголтонд хамаарна. Хүмүүс төрөхийн тэгш төрдөггүй, зарим нь хоолой сайтай учир дуулаад л их мөнгө олж байхад зарим нь булчин сайтай тул уурхайд хүнд хөдөлмөр эрхлээд дуучнаас хавьгүй бага шан хүртэнэ. Нэг хэсэг нь зохион байгуулна, нөгөө хэсэг нь бодно, нэг хэсэг нь эмчлэнэ, нөгөө хэсэг нь сургуульд ном заана. Тэд ч хоорондоо ижил биш учир сайн эмчийг зах зээл үнэлж өндөр шан олгож байхад барагтай эмчийг төрийн хүнд суртал цалинжуулж таарсан бага мөнгийг нь олгоно. Зэрэгцээ хоёр түцийн нэг нь юмаа сайн борлуулж нөгөө нь огт орлого олохгүй байгаа нь худалдаж буй хоёр хүний чадвар өөрөөс болж буй хэрэг. Харин сарын сүүлээр орлогыг нь хурааж нийлүүлээд хоюуланд нь тэнцүү хуваагаад өгчихвөл юу болох вэ!

    Чөлөөт зах зээл бол хүмүүс хоорондын чөлөөт хэлцэл тохиролцооны нийгэм юм. Бараа бүтээгдэхүүний нэгэн адил хөдөлмөр оролцооны өртөг үнэ хэлцлээр тогтдог. Хэлцэгч хоёр тал аль алин нь зөвшөөрөх тэр цэг дээр тохиролцоо үүснэ. Үүнийг үнэ ч гэж хэлнэ. Үнэ ингэж бүрэлддэг. Ингэж бүрэлдсэн үнийг бид шудрага гэж үнэлнэ, ингэж яваа процессийг шудрага ёс гэж үзнэ. Үүнээс гажвал хулгай, дээрэм, луйвар, залилан гэх. Иймээс шудрага тохироо бол хүний нийгмийн магадгүй хамгийн үнэт зүйл мөн.

    Яагаад бидэнд хүний нийгмийн ийм чухал амин сүнс болсон ухагдахуун сууж өгөхгүй байгаа юм бэ? Ерээд оны эхээр Английн Тэмүүжин Мэнч хэмээх компани Монголд орж ирж олон хүнийг ажилтай болгож байсан. Харин үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг хавьгүй их доллароор барууны орнуудад зардгийг нь мэдсэн ажилчид нь ашгаа тэнцүү хуваахыг шаардаж бослого гарган үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг эвдэж, цуглаан суулт зарлаж, эздийг нь зодох гэж элдэж байв. Уг нь тэдэн шиг оёдлын үйлдвэр байгуулаад бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр Америкт зарах бололцоо онолын хувьд монгол хүн болгонд бий. Гэхдээ тэгэж чадахгүй, үүнд туршлага нэр төр түүхэн замнал овсгоо самбаа чадвар чадамж хэрэгтэй. Тэмүүжин Мэнч тэр дороо гараад явсан, үйлдвэрээ Өвөр Монголд зөөсөн. Одоо тэд Далян, Мүгдэн зэрэг арваад газар салбартайгаар Хятадад амжилттай ажиллаж байна. Америкийн Ийгл телевизийн ажилтан сэтгүүлчид рекламын мөнгөө тэнцүү хуваахыг шаардан бослого гаргаж байсныг санаж байна. Оюу толгойг монголчууд нээгээгүй, тийш нь ямар ч монгол хүн болон байгуулллага ганц улаан мөнгөний хөрөнгө оруулалт хийгээгүй. Тэд хэлцлээр ирж өөрсний хөдөлмөр хөрөнгөөр газрын гүнээс юм олж баялаг болгосон. Харин буй болоод мөнгө цухуйгаад эхлэнгүүт монголчууд тэднийг сүрдүүлэн хөөж, хамаг баялагаа хураалгахыг шаардах болсон. Иймэрхүү жишээ санасныг бодвол тун элбэг. Ялангуяа манай шинэ залуу компани болгон ийм асуудалтай тулгардаг. Компани дампуурдаг шалтгаан ч хоёр талын хэлцэл нуран унаснаас их болдог.

    Монголчууд саяхан болтол нийтийн ойлголтоор наймаа хийж яваагүй, тэр дундаа зах зээлийн утгаар хэлцэл тохиролцоо хийж байгаагүй. Дээхнээ бол бөөгнөрч аваад л хүний нутаг орж дээрэмдээд авчихдаг байсан биз. Манжийн үед худалдаа наймааг хятадууд, социализмын үед оросууд бидний өмнөөс хийж өгдөг байжээ. Иймээс түүхэн утгаараа хэлцлийн соёл суугаагүй бололтой. Гэтэл ийм соёлгүйгээр өнөөгийн ертөнцөд ганц ч алхам урагшилж чадахгүй. Бидэнд өнөөдөр хэн ч дээрэмдүүлэхгүй, хэн ч өмнөөс хэлцэл хийж өгөхгүй. Ерөөс ийм “хулхиддаг” газраас хэн хүнгүй дайждаг. Зовлонтой хөрштэй хэн ч уддаггүй холдон нүүдэг шиг.

    Хүний чадвар онцлог дээр түшиглэж хөдөлмөрийн хуваарь гээч юм нэн эрт буй болжээ. Адам Смитийн тоолсноор аль 200 гаруй жилийн өмнө зүү хийхэд 18 янз хөдөлмөр орж байсан байна. Авъяас чадвар мэргэшил болдог. Энэ мэргэшлээ зах зээл дээр үнэлүүлж хөдөлмөр эрхлэх, үүнийг “савалж багцлаад” бараа бүтээгдэхүүн болгож борлуулах хоёр тусдаа ажил. Эндээс брэнд гэсэн ойлголт буй болно. Францийн Эванс усыг дэлхийн аль ч цэгт дор хаяхад литрийг нь 2-3 доллар болгож төвөггүй зардаг. Магадгүй Туулын ус илүү амттай, илүү цэвэр байж болох ч үүнийг лав л одоохондоо Монголоос өөр газар борлуулах бололцоогүй. Бараа бүтээгдэхүүнийг брэнд болгож чадаж байгаа нь зах зээлээс илүү шан авдаг нь тогтсон ёс. Түүнээс миний хөлс илүү урссан ч гэдэг юм уу, тэр илүү цаг ажилласан гэдгийг зах зээл үнэлж тооцдоггүй.

    Нүүдлийн амиа аргацаасан аж ахуйд бараа солилцоо бараг явагдаггүй учир хөдөлмөрийн хуваар, тэр дундаа брэнд гэсэн ойлголт тун ч хол хөндий эд. Хөршөөсөө дор хаяхад хорин км алслагдсан нүүдэлчин гарын дор бүх юмтай байх ёстой, амьдралын нэн даруй хэрэгтэй “мэргэшил” болгоныг эзэмшсэн байх шаардлагатай. Брэнд айрагтай байгаад ч түүнээ бусдад үнэгүй уулгах төдий учир брэнд байх нь ч зайлшгүй зүйл биш. Яг л ийм ойлголттойгоороо бид социализмыг туулж өнгөрүүлсэн. Сайн багш байвал захирал болгож орхино, сайн эмчээ эмнэлэгийн дарга болгоно. Нэг үгэндээ хүн сайн эмчлэх, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх менежмент хоёрыг хольж орхиж буй нь тэр. Тэгээд ч социалист эдийн засаг гэгч нь ердийн хүний эдийн засгаас тэс өмнөө марзан ойлголт. Намын улаан идэвхитэн “брэнд” гишүүн л гэж байсан байх.

    Бараа бүтээгдэхүүнээ брэнд болгох, брэндээ удаан хугацаагаар хадгалах энэ урлагийг мэнэжмэнт гэнэ. Ашиг орлого мэнэжмэнтээс л гол нь хамаарна. Мэнэжмэнтийг хамгийн сүүлд сурдаг. Өнөөдөр америкчууд мэнэжмэнтээр дэлхийг атгаж байна. Технологийн хувьд япон, солонгосууд ч дутахгүй болсон ч мэнэжмэнтээр тэднийг бараадаж чаддаггүй. Наяад он гартал Японы том зочид буудлын мэнэжмэнтийг урилгаар ирсэн америкчууд хийдэг байжээ. Хамаг хэрэгцээгээ гар дороо байлгадаг нүүдэлчин сэтгэлгээ маань мэнэжмэнтийг гарын үзүүрийн ажил гэж хардаг. Иймээс монгол хүн бүр өөрийн гэх компанитай болж, түүнээ эхнэрээрээ мэнэжмэнт хийлгэх сонирхолтой. Хорвоо ийм авъяасыг хүн болгонд заяагаагүй нь харин гачлан. Иймээс л хүний нийгэмд хөдөлмөрийн хуваар гээч юм бий. Яагаад танил тал ах дүүгээрээ бүчүүлсэн эх орондоо байгаа монгол мэнэжэр ердөө саяхан таван мянган доллартай орж ирсэн солонгос баагийд төдөлгүй хамаг зах зээлээ алдчихаад байгаа юм бэ? Солонгосоос ирж буй 40 мянган жуулчны зах зээлийг тэд өөрснөө атгадаг. Барилга, үл хөдлөх хөрөнгийн зуучлал, баар рестораны бизнесийг хэл ам ч үгүй тэд яаж аргалж өөртөө хамааруулаад байгааг манайхан сонирхдог уу? Ярихаараа л тэднийг алаад өгөх хэрэгтэй гэх. Тэднийг хөөгөөд явуулчихвал орноос нь ингэж мэнэжмэнт хийгээд үлдэж чадах уу? Хулхидуулж байна л гэж орилоод байх болохоос мэнэжмэнтийн арга барилыг нь сураадахъя гэж боддог нэг ч монгол босс байхгүй. Яагаад гэвэл тэрээр босс болохоос мэнэжэр биш. Таван сургууль дүүргэсэн, дөрвөн удаагийн оны хүн, нийслэлийн шилдэг мэнэжэр цолтой, хуульч, эдийн засагч, доктор профессор, мэрэгч, зурхайч, академич, зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч... еэ базар дар эх минь, юу ч чадахгүй байж ийм урт гуншингаар яадаг байнаа? Уг нь юм хийж чадвал саран дээр ч мөнгө босгоно, юм хийж сураагүй бол төрсөн гэртээ орон дээрээ цол гуншинтайгаа турж үхнэ. Энгийн л үнэн шүү дээ!

    Чөлөөт зах зээлд ороод хорин жил өнгөрлөө. Үе солигдож байна. Социализмын бүтээгдэхүүнүүд жагсаалаас гарч байна. Нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчид хүн амын ердөө хорь хүрэхгүй хувийг эзлэх боллоо. Мал аж ахуйн ДНБ-д эзлэх хувь жил өнгөрөх бүр багассаар хорин хувь руу орж байна. Өөрөөр хэлбэл мал малладаггүй хэсэг нь улс орноо тэжээж байна гэсэн үг. Монголчууд хотжиж, иргэншиж, суурьшиж, хөдөлмөрийн хуваарт орлоо. Харин хэлцлийн тухай, үнийн тухай, тохиролцооны тухай, мэргэшлийн тухай, хөдөлмөрийн хуваарын тухай, брэндийн тухай, брэнд илүү үнэлэгддэг тухай, брэндийг хэн бүтээдэг тухай бидний ойлголт болон үл ойлголт маань нийт нийгмийн хөгжил дэвшилд хамгийн том тушаа болж байна. Бидний шудрага гэж нэрлээд, шудрага гэж ойлгоод байгаа зүйл маань даяаршин ижилшиж нэг ойлголттой болж байгаа өнөөгийн хүн төрлөхтний хувьд луйвар, дээрэм, залилан, увайгүй байдал, ичих нүүргүй аяг болон харагдана. “Хульхидуулчихлаа” гэсэн бидний яриа бусдад “тэнэгээ мэдэхгүй бас хулхидах санаатай” гэж бууж байна. Сэтгэлгээний ийм том хоцрогдол бусдыг биднээс холдуулах үргээх, алсаас шоолон доромжлох, онигоонд оруулах сэдэв болж байна.